* गजल: चार वा बढी शेर मिलेर गजल बन्छ |
*मुसलसल गजल: सबै शेरहरुको विषय वस्तु एउटै भएको गजल |
*गैर-मुसलसल गजल: फरक फरक बिषय बस्तु भएका शेरहरु भएको गजल |
*शेर: एक शेरमा दुई पङ्क्ती/हरफ/मिसरा हुन्छन् । शेरको पहिलो पङ्क्तीलाई मिसरा ए उला र दोश्रो पङ्क्ती मिसरा ए सानी भनिन्छ ।
*मतला: गजलको पहिलो शेर वा पहिलो दुई हरफ । यसको दुबै मिसरामा काफिया र रफिदको प्रयोग हुन्छ |
*मक्ता: अन्तिम शेर | मक्तामा तखुल्लस (रचनाकारको नाम या उपनाम) को प्रयोग भएको वा नभएको हुन सक्छ |
*रफिद: शेरको अन्तमा दोहरिने शब्द | रफिद एक शब्द देखि तीन शब्द सम्मको हुनु शास्त्रीय दृष्टिले उचित मानिन्छ । यो गजलको अनिवार्य तत्व भने होइन । रफिदको प्रयोग भएको गजललाई मुद्दरफ गजल भनिन्छ । रफिदको प्रयोग नभएको गजललाई गैरमुद्दरफ गजल भनिन्छ ।
*काफिया: तुक मिलेको शब्द, शब्दांश या अक्षर काफिया हो । यो रफिद भन्दा अगाडि आउँछ ।
-पूर्ण शब्द काफिया: सिङ्गा शब्द नै काफियाका रुपमा प्रयोग भएका | जस्तैः खान्छु, जान्छु, मान्छु |
-आंशिक काफिया: शब्द भित्रको एक अंश मात्र काफियाका रुपमा प्रयोग भएको | जस्तैः उठाई,लुकाई, सुनाई |
-एकाक्षरी काफिया: एक अक्षरमात्र काफियाका रुपमा प्रयोग भएको | जस्तैः घर, बन, बस |
-मिलित काफिया: दुईवटा फरक शब्द वा तिनका अंश मिलेर बन्ने काफिया । जस्तैः पानी, कहानी, नबजा नि |
-मिश्रित काफियायुक्त गजल - पूर्ण शब्द काफिया र शब्दांश काफिया मिश्रित रुपमा प्रयोग भएको गजल |
जस्तैः घर, रहर, शहर, पतकर |
*बहर: गजलमा प्रयोग हुने फारसी वा उर्दू शास्त्रीय लय वा छन्दलाई बहर भनिन्छ । बहरको साथ साथै लोकलय वा स्वनिर्मित लयमा पनि गजल लेख्न सकिन्छ |
ह्रस्व दीर्घको नियम - डा. देवचन्द्र सुब्बा